Wat is een gegevenswoordenboek?
- Onderdeel van
- Thema's
- Contact
- Arjen Santema
- jacob@jacobmolenaar.nl
- Status
- Actueel
- Auteurs
Marcia van Oploo, Martijn Wisse, Jacob Molenaar
Inleiding[bewerken]
In diverse sectoren (domeinen/ketens) van de Nederlandse overheid hebben organisaties afspraken gemaakt over eenduidige gegevensbeschrijvingen. Deze beschrijvingen zijn opgenomen in wat vaak een gegevenswoordenboek wordt genoemd. Beheerders en experts van gegevenswoordenboeken geven aan dat er, gezien de oorsprong vanuit de wet- en regelgeving, grote verschillen bestaan in de aanpak van gegevenswoordenboeken. Er is ook sprake van grote verscheidenheid in terminologie: er wordt gesproken van gegevenswoordenboeken, informatiemodellen, vocabulaires, thesauri, taxonomieën, tabellenboeken, ontologieën en registers. Soms wordt met deze termen hetzelfde bedoeld, soms heel verschillende dingen. Het is niet te verwachten dat op korte termijn (en wellicht ooit) al deze gegevenswoordenboeken op elkaar zullen zijn afgestemd en geharmoniseerd qua begrippen. Er is zelfs veel discussie of daar naar gestreefd moet worden.
Maar hoe voorkomen we dan begripsverwarring op dit terrein en hoe kan een informatiearchitect of -analist het beste te werk gaan wanneer hij binnen een bepaald domein of over verschillende domeinen heen geacht wordt de informatie-uitwisseling tussen systemen te stroomlijnen?
Het architectonische Vijflaagsmodel van de NORA, basis van het Nationaal Semantisch Vlak en het Metamodel voor Informatiemodellen (MIM) van VNG Realisatie, het Kadaster en GeoNovum bieden een conceptueel framework om het fenomeen van gegevenswoordenboeken beter te kunnen beschrijven en begrijpen. Overigens zonder de ambitie om een eensluidende en canonieke definitie van het begrip gegevenswoordenboek te geven. Daarvoor zijn er teveel verschijningsvormen van in de praktijk. Het gaat er hier om een aantal concepten te definiëren waarmee die verscheidenheid aan verschijningsvormen systematisch beschreven kan worden, waardoor verschillen en overeenkomsten inzichtelijk worden en er geen begripsverwarring tussen sectoren en domeinen meer hoeft te bestaan.
Het Vijflaagsmodel en het Nationaal Semantisch Vlak[bewerken]
Het hebben van een gegevenswoordenboek, wat het dan in uitwerking ook precies mag zijn, is voor een publieke of private sector geen doel op zich. Een gegevenswoordenboek is een instrument om te komen tot iets anders. Meestal op het vlak van interoperabiliteit: de gestructureerde uitwisseling van informatie tussen informatiesystemen. Gegevenswoordenboeken functioneren in een omgeving waarin enerzijds overkoepelende kaders van wet- en regelgeving en ketenprocessen een rol spelen en anderzijds de technische wereld van informatiesystemen, koppelvlakken en webservices. De gegevenswoordenboeken vervullen een centrale schakelfunctie hierin: ze beschrijven ketenprocessen en -semantiek in kaders en richtlijnen voor de ontwikkeling van informatie- en communicatie-technologische systemen. Deze centrale middenpositie wordt goed weergegeven in het zogenoemde Vijflaagsmodel van de NORA:
In dit schema bevinden de gegevenswoordenboeken zich op de centrale, derde laag, de Informatielaag. De NORA beschrijft deze laag als ‘een stelsel van gegevenswoordenboeken en gegevensmodellen’. Deze formulering geeft aan dat gegevenswoordenboeken en gegevensmodellen verschillende dingen zijn.
Het Nationaal Semantisch Vlak (NSV) geeft een nadere invulling van de Informatielaag van het Vijflaagsmodel van de NORA en stelt daarbij het fenomeen gegevenswoordenboek centraal. Het NSV is de verzameling van alle begrippen die voor de Nederlandse dienstverlening en informatiehuishouding van de overheid relevant zijn, met hun definitie, relaties en de context waarin ze gebruikt worden. De definitie is een omschrijving van de inhoud van het begrip, waarbij ook in voorkomende gevallen is aangegeven in welke wetgeving het begrip is gedefinieerd. De relaties zijn de verbanden tussen twee of meer begrippen, bijvoorbeeld omdat je het ene begrip niet kunt beschrijven zonder het andere begrip te gebruiken. De context geeft aan waar de begrippen gebruikt worden, dus in welke gegevenswoordenboeken ze voorkomen, in welke processen of informatiemodellen ze gebruikt worden en in welke systemen ze worden vastgelegd.
Het Nationaal Semantisch Vlak koppelt de Informatielaag enerzijds nadrukkelijk aan wat ‘processen en informatiemodellen’ wordt genoemd en anderzijds aan ‘gegevens in registraties’. De positionering van de gegevenswoordenboeken in de architectuur van publieke (en waarschijnlijk ook private) informatiedomeinen is hiermee volkomen duidelijk. Maar de vraag waarmee de Informatielaag dan precies wordt gevuld, met welke entiteiten en wat de inhoud en functie van deze entiteiten is, is hiermee nog niet beantwoord.
Het Metamodel voor Informatiemodellen (MIM)[bewerken]
In de zomer van 2017 hebben het Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten (KING, nu VNG Realisatie), het Kadaster en Geonovum een metamodel gemaakt voor het ontwikkelen van informatiemodellen: het Metamodel voor Informatiemodellen, afgekort als MIM. Het MIM is ontwikkeld in het kader van het Digitaal Stelsel Omgevingswet.
In het kader van de discussie over gegevenswoordenboeken bevat het MIM een heel interessant conceptueel framework dat begrepen kan worden als een nadere invulling van de Informatielaag van het Vijflaagsmodel van de NORA en een uitwerking van wat de NORA ‘gegevenswoordenboeken en gegevensmodellen’ noemt. In paragraaf 1.5 van het MIM wordt het framework van het MIM beknopt beschreven. Het bestaat uit vier onderdelen:
- Model van begrippen
- Conceptueel informatiemodel
- Logisch informatie- of gegevensmodel
- Fysiek of technisch gegevens- of datamodel.
Daarnaast wijst het MIM ook het bestaan van zogenoemde registraties aan, informatiesystemen waarin met behulp van het fysiek of technisch gegevens- of datamodel, domeingegevens worden opgeslagen en ontsloten t.b.v. interoperabiliteit. Registraties bevatten beschrijvingen van instanties van concepten en maken geen onderdeel van het metamodel van het MIM uit. Omdat we echter in de werkelijkheid van de gegevenswoordenboeken ook veelvuldig van dit soort registraties aantreffen, nemen we het fenomeen mee in onze analyse. (eruit?)