FDS Basis concept
Data[bewerken]
Het Federatief Datastelsel draait om data. We beschrijven het begrip 'data' vanuit de invalshoek van FDS.
De term ‘data’ is afkomstig uit het Latijn en betekent zoveel als ‘gegevens’ of ‘feiten’. Het Latijnse enkelvoud is ‘datum’. De verwarring die hierbij kan ontstaan met het welbekende tijdsbegrip is evident. We gebruiken daarom de term ‘data’ voor zowel het enkelvoud als voor het meervoud van ‘gegeven’. Uit de context moet blijken of het om het meervoud gaat of om het enkelvoud.
Om Data als begrip te omschrijven gebruiken we de definitie zoals omschreven in artikel 2 lid 1 van de Europese Data Governance Act. Deze definitie beschrijft het begrip iets ruimer dan NORA dat doet. Dit komt met name tot uiting in de expliciete benoeming van datacompilaties, wat het begrip beter toepasbaar maakt voor een datastelsel (of data space) zoals FDS.
Voor de definitie van data binnen FDS hanteren we derhalve de volgende:
Elke digitale weergave van handelingen, feiten of informatie en elke compilatie van dergelijke handelingen, feiten of informatie, ook in de vorm van geluidsopnames of visuele of audiovisuele opnames.
Basisplaat[bewerken]
Het basisconcept voor het Federatief Datastelsel is weergegeven in de onderstaande afbeelding. Dit basisconcept vervangt de zogenoemde 'Houtskoolschets' die is gepubliceerd tijdens de stelseldag in november 2022.
De laatste paragraaf op deze pagina geeft een korte toelichting op de belangrijkste wijzigingen in dit basisconcept ten opzichte van de eerdere houtskoolschets.
Dit basisconcept vormt het vertrekpunt voor verdere uitwerking tot FDS doelarchitectuur. De concrete aanpak daarvoor vertrekt uit de zogenoemde basis bekwaamheden. Deze worden gedetailleerd uitgewerkt. Daaruit leiden we de benodigde processen en functies af en kunnen we de benodigde afspraken, standaarden en eventuele voorzieningen definiëren.
FDS gaat om het genereren van maatschappelijke waarde door het verantwoord delen van meervoudig bruikbare hoogwaardige Data. Dit delen begint bij de data-aanbieder. Organisaties die deze rol invullen, stellen hun data binnen het stelsel beschikbaar. Dat gebeurt door het leveren van gestandaardiseerde datadiensten. De data-aanbieder publiceert de metadata over de data en diensten die hij beschikbaar stelt, zodat een (potentiële) Data-afnemer kan bepalen of dit voor hem bruikbaar is.
In de volgende paragrafen zijn de onderdelen van het basisconcept kort en bondig toegelicht, met doorverwijzingen naar pagina's met uitgebreidere beschrijving.
Strategische sturing[bewerken]
De strategische sturing gaat over het stelsel. Dit betreft vooral de Plan-Do-Check-Act-achtige sturing op de publieke waarden en daarbinnen op de effectiviteit en efficiency van het datadelen binnen het stelsel. In welke mate draagt FDS daadwerkelijk bij aan het beter benutten van data door de Nederlandse overheid, bij maatschappelijke opgaven en individuele dienstverlening conform de menselijke maat.
De tactische en operationele sturing zijn bekwaamheden van het stelsel die in vervolg op dit basisconcept worden uitgewerkt.
Data-aanbod[bewerken]
De ontsluiting van data uit een of meer bronnen, gebeurt door middel van dataservices die door een data-aanbieder worden aangeboden. Een afnemer kan onder voorwaarden aansluiten op zo’n dataservice en verkrijgt daarmee toegang tot de onderhavige data.
Databron[bewerken]
FDS hanteert 'data bij de bron' als een van de uitgangspunten. Mede daarom is het belangrijk om een goed beeld te krijgen bij het begrip 'bron'. NORA definieert het begrip als volgt: 'De plaats waar een gegeven of document voor de eerste keer is vastgelegd'.
Deze definitie nuanceren we vanuit de optiek van het FDS. Niet de plaats (locatie) is relevant, maar de wettelijke taak van de verantwoordelijke bronhouder. We definiëren het daarom als volgt:
De plaats waar de data fysiek wordt vastgelegd, zoals die is ingezameld op grond van de wettelijke taak van de betreffende uitvoerende partij.
Er kunnen meerdere redenen zijn om de data niet aan te bieden vanuit de leidende bronregistratie, maar bijvoorbeeld vanuit een technische kopie ervan. Het beperken van het risico op verstoring van de primaire procesgang is een voorbeeld van zo’n reden.
De bron vanuit de optiek van de datavraag is feitelijk de dataservice waarvan gebruik wordt gemaakt. Voor de datavraag is het belangrijk te weten wat grondslagen, betekenis en kwaliteit zijn van de data die de service biedt. Ongeacht de bron waaruit ze worden betrokken.
Eisen aan stelseldata[bewerken]
FDS stelt eisen aan de data in het stelsel. Deze eisen hebben invloed op de datafuncties waarmee het data-aanbod in het stelsel aan de data-afnemers beschikbaar wordt gesteld. De belangrijkste eisen die FDS stelt aan data zijn:
- De data heeft een wettelijke grondslag
- De data is meervoudig bruikbaar
- De data is adequaat beschreven
- De data is in samenhang ontsluitbaar
Klik hier voor de beschrijving van de eisen aan stelseldata.
Rollen in het data-aanbod[bewerken]
Binnen het data-aanbod onderscheiden we de rollen van Bronhouder en Data-aanbieder. Bronhouder is de verantwoordelijke houder van een bepaalde databron. Data-aanbieder maakt data beschikbaar voor afnemers door dataservices te ontwikkelen op de bron(nen) van bronhouder(s). De rollen kunnen bij verschillende partijen zijn ondergebracht, maar ook kan eenzelfde partij beide rollen invullen.
Het data-aanbod kan op verschillende manieren zijn ingericht met de hiervoor genoemde rollen. FDS schrijft die inrichting niet voor, maar wel stelt FDS dat alleen de data-aanbieder voor het stelsel verantwoordelijk is voor een bepaald data-aanbod, ongeacht de achterliggende inrichting.
Een aantal vrijblijvende voorbeeldpatronen voor de inrichting van het data-aanbod worden beschreven op de pagina FDS datapatronen.
Datavraag[bewerken]
Data-afnemer is de rol die data van data-aanbieders beschikbaar maakt voor gebruik ten behoeve van eigen doelstellingen in een eigen context.
De data-afnemer is een rechtspersoon, die als deelnemer is aangesloten bij het stelsel. De data-afnemer kan gebruik maken van dataservices van een of meer data-aanbieders nadat hij als stelseldeelnemer is toegetreden. Toetreding betekent dat hij zich heeft geconformeerd aan de voor afnemers geldende onderdelen uit het FDS-afsprakenkader. Daarnaast geldt uiteraard de algemene beleid- en regelgeving voor verantwoord datagebruik zoals de AVG en de Algemene Wet Bestuursrecht. Het FDS-afsprakenkader bepaalt ook de verhouding tussen data-aanbieders en data-afnemers zodat deze geen individuele overeenkomst hoeven aan te gaan.
De data-afnemer kan meerdere FDS- en niet-FDS-databronnen verbinden en verwerken tot een specifieke compilatie voor gebruik met eigen (publieke) doelen binnen de eigen context. Dat kan bijvoorbeeld een onderzoek zijn t.b.v. een bepaalde maatschappelijke opgave. Als de compilatie naar het inzicht van de data-afnemer meervoudig bruikbaar kan zijn, kan hij deze weer als data-aanbieder laten opnemen in het stelsel. Daarvoor moet de compilatie voldoen aan de daarvoor geldende uitgangspunten en voorwaarden.
De verkregen data stelt de data-afnemer beschikbaar aan zijn gebruikers.
Stelselmechanismen[bewerken]
De stelselmechanismen vormen feitelijk het cement tussen de participanten in het stelsel. Dit cement bestaat uit:
- Stelselmechanisme 'Uitgangspunten'
- Stelselmechanisme 'Bekwaamheden'
- Stelselmechanisme 'Metadata'
- Stelselmechanisme 'Stelselfuncties'
Overzicht begrippen[bewerken]
Onderstaande tabel schets een overzicht van een aantal gebruikte begrippen.
| Term | Definitie/omschrijving |
|---|---|
| Federatief Datastelsel | Samenstel van deelnemende organisaties die op basis van eenduidige afspraken en standaarden, data aanbieden en/of afnemen op maatschappelijk verantwoorde wijze. |
| Data | Elke digitale weergave van handelingen, feiten of informatie en elke compilatie van dergelijke handelingen, feiten of informatie, ook in de vorm van geluidsopnames of visuele of audiovisuele opnames. |
| Metadata | Gegevens die context, inhoud, structuur en vorm van informatie en het beheer ervan door de tijd heen beschrijven. ( Bron: NORA) |
| Meervoudig bruikbaar | Data die wordt ingewonnen naar aanleiding van een wettelijke taak met een zeker doel, maar die al dan niet in combinatie met andere data, ook gebruikt kan worden voor andere doeleinden in andere contexten.
Dataservice Een samenstel van ontsluitingsregels op een bepaalde databron, dat door een computerprogramma kan worden gebruikt om toegang te krijgen tot de onderhavige data. |
| Bron | De tot het stelsel toegelaten data die door de data-aanbieder op grond van diens wettelijke taak conform de stelselafspraken voor meervoudig gebruik wordt ontsloten en die binnen de meegeven context door de data-afnemers als bron van de waarheid mag worden beschouwd. |
| ... | ... |
Toelichting op de wijzigingen t.o.v. de houtskoolschets[bewerken]
De kern van de verandering zit in verduidelijking en vereenvoudiging. In grote lijnen wijkt het basisconcept niet veel af van de houtskoolschets. Het basisconcept is wel meer toegespitst op het Federatief Datastelsel zelf en er is daardoor minder vermenging met de omgeving van de Interbestuurlijke Datastrategie. Concreet manifesteert zich dat door minder ver doordravende definiëring van begrippen en een meer op FDS toegespitste plaat en dito beschrijving.
Meer beschrijving, minder definiërend[bewerken]
De beschrijving van de houtskoolschets sloeg teveel door in het waterdicht willen definiëren van begrippen. Dat maakte het verhaal niet duidelijker. Begrippen zijn nu meer omschrijvend in de tekst verwerkt. Bepalende begrippen worden nog wel uitgelicht. Deze zijn ook aangescherpt waar nodig. Andere begrippen zoals data-aanbieder of data-afnemer zijn omschrijvend in de tekst verwerkt. Als geheel is het inhoudelijk niet heel veel anders geworden, maar wel beter leesbaar en begrijpelijk als het goed is.
Vereenvoudiging basismodel[bewerken]
De houtskoolschets toonde 4 betrokken of participerende rollen/partijen rond een set stelselcomponenten. Verwarrend in deze plaat was dat niet direct duidelijk werd wat nu daadwerkelijk tot het stelsel behoorde en wat tot de omgeving van het stelsel. Ook was de gebruikte terminologie en de positie van sommige termen niet altijd even handig.
De herziene plaat is vooral toegespitst op het stelsel zelf en toont van de omgeving uitsluitend dat wat voor het stelsel relevant is te benoemen. Ook is de plaat daarmee meer in lijn gekomen met Europese referentie-architecturen, i.h.b. IDS-RA (International Data Space – Reference Architecture) en referentie-architectuur van GAIA-X. De ‘maatschappij’ is als betrokken rol/partij uit het model verdwenen. Het was teveel een verwarrende omgevingsfactor.
Stelsel governance is gewijzigd in strategische sturing. Hiermee wordt duidelijk dat governance op strategisch niveau zich richt op de effectiviteit van het stelsel. De tactisch/operationele sturing is impliciet onderdeel van de stelselmechanismen als uitwerking van de bekwaamheid ‘Governance’. Datahouder is gewijzigd in Data-aanbod. Door de rol te verzelfstandigen, maken we duidelijk dat het een aandachtsgebied is, waarbinnen betrokkenen rollen vervullen en waaruit dataservices worden betrokken. De inrichting van het aandachtsgebied valt slechts ten dele onder ‘regime’ van het stelsel. De plaat kan dat niet ineens duidelijk maken. Daarvoor is de tekst wel noodzakelijk.
Dataverwerker is gewijzigd in Datavraag. De term en uitleg m.b.t. dataverwerker was bij de houtskoolschets nog voer voor discussie door de onduidelijkheid op dat gebied. De term was ook ongelukkig. Datavraag is een term die eveneens is gericht op een aandachtsgebied. We laten daarmee zien dat het gaat om uitsluitend vraag naar data. De verwerkersrol van de houtskoolschets hinkte wat dat betreft nog wat op twee gedachten.
De stelselcomponenten van de houtskoolschets zijn gewijzigd in stelselmechanismen. Die term geeft meer aan wat het is: een mechanisme van afspraken, standaarden en voorzieningen, die invulling geven aan de benodigde bekwaamheden (capabilities) om het stelsel te laten werken.